همه چیز درباره آهن

هر سلول زنده گیاهی و جانوری حاوی آهن است. در بدن انسان، حدود 4-3 گرم آهن وجود دارد. آهن جز اصلی هموگلوبین است و در ساختار میوگلوبین نیز وجود دارد. آهن، همچنین در رشد و نمو، عملکرد سلولی نرمال، ساخت برخی هورمون ها و سنتز بافت همبند نقش دارد. محل اصلی جذب آهن در بخش ابتدایی روده کوچک (ابتدای دئودنوم و ژژنوم) است. 

به طور نرمال حدود 15-10 درصد آهن موجود در مواد غذایی جذب می شود. بدن یک مکانیسم خود تنظیمی برای جذب آهن دارد بدین صورت که اگر بدن نیاز بیشتری به آهن داشته باشد جذب آن افزایش می یابد (جذب به 20 درصد می رسد) و در صورتی که نیاز کمتری به آهن داشته باشد جذب آن کاهش می یابد. مقدار دفع آهن از بدن کم است (روزانه 1 میلی گرم) و عمدتا از طریق پوسته ریزی سلول های پوست و سطوح مخاطی از جمله دستگاه گوارش صورت می گیرد. 

در زنان در سنین باروری، به دلیل خونریزی ماهیانه دفع آهن بیشتر است و به 2 میلی گرم در روز می رسد. آهن به طور طبیعی در بسیاری از مواد غذایی یافت می شود که از جمله آن ها می توان به گوشت بدون چربی، غذاهای دریایی، جگر، حبوبات (عدس، لوبیا، نخود و ...)، شکلات تلخ، مغزها (بادام هندی، پسته و ...) و ... اشاره کرد. برخی مواد غذایی گیاهی مانند اسفناج منابع خوبی از آهن هستند اما به دلیل وجود پلی فنول ها، جذب آهن ناچیزی دارند.

آهن غذایی 2 فرم اصلی دارد:
1- هِم (Heme) 
2- غیرهِم (Non-heme)
گیاهان و غذاهای غنی شده با آهن، فقط حاوی آهن غیرهِم هستند در حالی که گوشت، مرغ و غذاهای دریایی حاوی آهن هِم و غیرهِم هستند. آهن هِم جذب بیشتری نسبت به آهن غیرهِم دارد (تا 10 برابر). همچنین سایر اجزای رژیم غذایی اثر کمتری بر جذب آهن هِم دارند. سیترات و ویتامین C (بروکلی، آب پرتقال، آب گریپ فروت، فلفل، توت فرنگی و ...) سبب افزایش جذب آهن غیرهِم می شوند. اثر ویتامین C در افزایش جذب آهن، به دلیل جلوگیری از تشکیل نمک های نامحلول آهن و کاهش آهن فریک به فرم قابل جذب آهن (فروس) می باشد. در جدول زیر (Recommended Daily Allowance (RDA آهن برای افراد غیر گیاه خوار در گروه های سنی مختلف نشان داده شده است:

RDA چیست؟ مقدار میانگین از مواد مغذی که بتواند نیازهای غذایی اکثر افراد سالم (98-97 درصد) را در هر مرحله از زندگی و با هر جنسیتی تامین کند. RDA آهن برای گیاهخواران 1.8 برابر افرادی است که گوشت مصرف می کنند. زیرا آهن هِم محصولات گوشتی جذب بیشتری نسبت به آهن غیرهم غذاهای گیاهی دارد. همچنین محصولات گوشتی (گوشت، مرغ و غذاهای دریایی) می توانند جذب آهن غیرهِم را افزایش دهند.

بیشتر بخوانید: 10 علامت کمبود آهن

چه گروه هایی در خطر کمبود آهن هستند؟
زنان باردار
نیاز به آهن در دوران بارداری افزایش پیدا می کند. در دوران بارداری حجم خون بدن مادر رفته رفته تا 50% حد طبیعی افزایش می یابد. برای اینکه هموگلوبین کافی برای این میزان حجم خون ساخته شود نیاز به آهن اضافی است. این میزان افزایش نیاز به حدی است که به هیچ وجه از طریق مصرف مواد غذایی تامین نمی شود. هر چند که جنین می تواند ذخایر آهن نرمال را از مادر بدون توجه به غلطت آهن در بدن مادر دریافت کند اما در صورت آنمی شدید فقر آهن در طول بارداری، می تواند عوارض جبران ناپذیری ایجاد شود که از جمله آن ها می توان به وزن کم نوزاد هنگام تولد، زایمان زودرس، مرگ قبل از تولد، کاهش عملکرد ذهنی نوزاد و همچنین افسردگی بعد زایمان اشاره کرد.

در بسیاری از کشورهای در حال توسعه شیوع آنمی فقرآهن در بارداری 52 درصد است. به همین دلیل پیشگیری و درمان آنمی فقر آهن در بارداری بسیار حائز اهمیت است. به تمام زنان باردار توصیه می شود که از پایان ماه چهارم بارداری تا 3 ماه پس از زایمان تحت نظر پزشک قرص آهن مصرف کنند. البته در صورتی که مادر آنمی فقر آهن داشته باشد مصرف آهن زودتر شروع می شود و با دوز بالاتری صورت می گیرد. همچنین سازمان پیشگیری و کنترل بیماری ها (CDC) توصیه می کند که زنان باردار روزانه 30 میلی گرم آهن المنتال مصرف کنند و حتما آزمایش های کمبود آهن را انجام دهند.

زنان با خونریزی های ماهیانه شدید
زنانی که در دوران ماهیانه خود منوراژی یا خونریزی زیاد دارند در خطر کمبود آهن هستند. 

نوزادان
آهن از جفت عبور می کند و جنین، آهن مورد نیاز خود را از طریق جفت از مادر دریافت می کند. بعد از تولد به دلیل اینکه نوزادان، ذخیره آهن کافی از مادر را دریافت کرده اند تا سن 6-4 ماهگی نیاز به آهن بسیار کمی دارند و همین نیاز کم از طریق شیر مادر تامین می شود. لازم به ذکر است که شیر مادر نسبت به شیر گاو یا بز فراهمی زیستی بیشتری برای آهن دارد اما میزان آن برای تامین نیازهای بچه های بزرگتر از 6-4 ماه کافی نیست. بنابراین نوزادان در سن 9-6 ماهگی در خطر کمبود آهن هستند مگر اینکه مقادیر کافی آهن دریافت کنند. 

کمبود آهن در دوران کودکی می تواند منجر به تاخیر در رشد فیزیولوژیک، انزوای اجتماعی و کاهش تمرکز شود که برخی از این عوارض برگشت ناپذیر هستند. از این رو استفاده از قطره آهن از سن 4-6 ماهگی برای همه نوزادان توصیه می شود و تا سن 2 سالگی ادامه می یابد. در مورد بچه های نارس، بچه هایی با وزن کم هنگام تولد و کسانی که مادرشان کمبود آهن داشتند به دلیل اینکه در خطر بیشتری برای آنمی فقرآهن هستند استفاده از قطره آهن زودتر شروع می شود.

اهدا کنندگان مکرر خون
اهدا کنندگان مکرر خون، در خطر آنمی فقر آهن هستند.

افراد مبتلا به سرطان
تحقیقات نشان داده است که تا 60 درصد بیماران مبتلا به سرطان کولون، هنگام تشخیص بیماریشان آنمی فقر آهن داشتند که احتمالا به دلیل از دست دادن خون به صورت مزمن بوده است. شیوع آنمی فقر آهن در انواع دیگر سرطان بین 46-29 درصد است. علت اصلی آنمی فقر آهن در افراد مبتلا به سرطان، آنمی بیماری مزمن و آنمی ناشی از شیمی درمانی است. هر چند که از دست دادن خون به صورت مزمن و بی اشتهایی ناشی از سرطان نیز می تواند آنمی فقر آهن را در این افراد بدتر کند.

افرادی که اختلالات گوارشی و یا جراحی گوارشی داشتند
افراد با اختلال در دستگاه گوارش (بیماری سلیاک، کولیت اولسراتیو، بیماری کرون و ...) یا افرادی که برخی جراحی های دستگاه گوارش داشته اند مانند برداشتن معده، برداشتن روده) در خطر کمبود آهن هستند.

آنمی بیماری مزمن
این نوع آنمی، شایع ترین آنمی بعد از فقر آهن است. برخی بیماری های مزمن مانند روماتوئید آرتریت، IBS، برخی سرطان ها و ... می توانند توانایی بدن برای استفاده از ذخایر آهن را تحت تاثیر قرار دهد. درمان اصلی برای کم خونی ناشی از آنمی بیماری مزمن، درمان بیماری زمینه ای است.

نارسایی قلبی 
تقریبا 60 درصد افراد مبتلا به نارسایی قلبی مزمن کمبود آهن دارند و 17 درصد آنها آنمی فقر آهن دارند. عوامل احتمالی کمبود آهن در این افراد شامل: تغذیه ضعیف، اختلال در جذب آهن، نقص در سیستم انتقال آهن، کاشکسی قلبی، مصرف آسپرین و سایر داروهای ضدانعقاد (ممکن است منجر به از دست دادن مقداری خون از دستگاه گوارش شوند) می باشد.
سایر گروه هایی که در صورت نیاز باید آهن مصرف کنند:
- بچه های 2-5 ساله
- بچه های 6-11 ساله
- سنین نوجوانی: در دوران نوجوانی به سبب گسترش حجم خون و افزایش توده عضلانی نیاز به آهن افزایش می یابد. این موضوع به خصوص در ورزشکاران نوجوان و نوجوانانی که مصرف فرآورده های گوشتی شان را محدود کرده اند حائز اهمیت است.
همچنین با شروع خونریزی ماهیانه در دختران نوجوان، این افراد نیز می توانند در معرض خطر کمبود آهن قرار بگیرند. در صوررتی که آهن مورد نیاز این افراد از طریق مواد غذایی از تامین نشود استفاده از مکمل های آهن به صورت هفتگی به مدت 3-4 ماه در طول سال توصیه می شود.

اگر آهن کافی دریافت نکنیم چه اتفاقی رخ می دهد؟
در کوتاه مدت مصرف مقادیر بسیار کم آهن علائم قابل توجهی را نشان نمی دهد. زیرا بدن از ذخایر آهن موجود در عضلات، کبد، طحال و مغز استخوان استفاده می کند. اما هنگامی که ذخایر آهن کم شود آنمی فقر آهن رخ می دهد. گلبول قرمز کوچکتر می شود و مقدار هموگلوبین آن کمتر می شود. در نتیجه خون اکسیژن کمتری از ریه به بافت ها منتقل می کند.

علائم و نشانه های آنمی فقرآهن چیست؟ 
علائم این نوع آنمی در ابتدا می تواند خیلی خفیف باشد و حتی ممکن است به آن توجه نشود. انجمن هماتولوژی آمریکا بیان می کند که بسیاری از افراد تا هنگامی که آزمایش خون ندهند متوجه نمی شوند که آنمی خفیف دارند. در مورد آنمی متوسط تا شدید وضعیت متفاوت است و علائم زیر ممکن است بروز کند:
خستگی عمومی - ضعف - پوست رنگ پریده - تنفس کوتاه - گیجی - تمایل به خوردن خاک و یخ - تورم زبان - سوزن سوزن شدن پاها - دست و پاهای سرد - ضربان قلب سریع یا نامنظم - ناخن های شکننده

شیوع کمبود آنمی فقر آهن در جهان و ایران چقدر است؟
کمبود آهن شایع ترین کمبود مواد مغذی در جهان است و بیش از 1.5 میلیارد نفر را در سراسر دنیا تحت تاثیر خود قرار داده است. طبق گزارشات سازمان بهداشت جهانی (WHO)، در ایران شیوع آنمی در زنان باردار شدید و در زنان در سنین باروری و قبل از مدرسه متوسط بوده است.

عوارض جانبی 
مصرف آهن بخصوص در دوزهای بالا (45mg/day یا بیشتر) ممکن است سبب عوارض گوارشی مانند مشکلات معده، درد شکمی، تهوع و استفراغ، یبوست و ... می شود. مصرف آهن، سبب تیره رنگ شدن مدفوع می شود که به دلیل آهن جذب نشده می باشد. این موضوع طبیعی بوده و جای نگرانی نیست.

موارد احتیاط 
مسمومیت اتفاقی با محصولات حاوی آهن در کودکان زیر 6 سال می تواند منجر به مسمومیت کشنده شود. محصولات حاوی آهن را باید دور از دسترس اطفال نگهداری کرد.

تداخلات
آهن با برخی از داروها و مواد غذایی تداخل دارد. تانن موجود در قهوه و چای جذب آهن را کاهش می دهد. کلسیم جذب آهن هم و غیرهم را کاهش می دهد. فیتات و پلی فنول ها (موجود در غلات، حبوبات و ...) جذب آهن را کاهش می دهند. همچنین فیبر موجود در مواد غذایی نیز می تواند جذب آهن را کاهش می دهد. آهن می تواند جذب برخی داروها از جمله بیس فسفونات ها (آلندرونیت و ...)، فلوروکینولون ها (سیپروفلوکساسین، لووفلوکساسین و ...)، تتراسیکلین ها، لووتیروکسین، لوودوپا و ... را تحت تاثیر قرار دهد. بهتر است آهن در زمان دیگری از روز مصرف شود. جهت مدیریت این تداخلات با پزشک یا داروساز مشورت کنید. آنتی لسیدها جذب آهن را کاهش می دهند توصیه می شود آهن دو ساعت قبل یا 4 ساعت بعد از آنتی اسیدها مصرف شود.

PPI ها (داروهای مهار کننده اسید معده) باعث کاهش اسید معده می شوند در نتیجه مصرف آهن با PPIs ها سبب کاهش جذب آهن غیرهم می شود. هر چند مطالعات نشان دادند که درمان با PPI های به مدت 10 سال در افرادی که ذخیره آهن نرمال دارند منجر به آنمی یا کاهش ذخایر آهن نمی شوند. اما در بیماران که کمبود آهن دارند و PPI مصرف می کنند پاسخ کمتری از مقدار مطلوب با مکمل های آهن دریافت می کنند. مصرف مقادیر بالای 25 میلی گرم آهن المنتال به دلیل اشباع ترنسپورتر DMT-1، می تواند سبب کاهش جذب برخی کاتیون ها از جمله روی شود. ایت ترنسپورتر مسئول جذب برخی کاتیون ها مثل روی، مس،کبالت، منگنز و ... می باشد. در فرآورده های مولتی ویتامین که مقدار کاتیون ها کم است مشکلی در فرآیند جذب ایجاد نمی شود.

موارد منع مصرف 
افراد مبتلا به بیماری هماتوکروماتوز نباید محصولات حاوی آهن استفاده کنند. زیرا این افراد ذخایر آهن بالایی دارند .

مسمومیت با آهن
مصرف بالای آهن می تواند سبب ایجاد سمیت در بدن شود. جدول زیر حداکثر مقدار مجاز مصرف روزانه آهن را نشان می دهد:

میزان مصرف مکمل آهن به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن، 20 میلی گرم است و مصرف بیش از حد آن سبب درد شکم، استفراغ، تند شدن نفس و حتی کما می شود.

چه نوع مکمل های آهنی در بازار وجود دارد؟
انواع مختلفی از مکمل های آهن در فرمولاسیون ها و ملح های (نمک های) متنوع در بازار وجود دارد. انواع فروس آن به دلیل حلالیت بالاتر، جذب بیشتری نسبت به فریک دارند. در نمک های مختلف آهن، میزان آهن المنتال متفاوت است. آهن المنتال، آهن موجود در مکمل است که به راحتی قابل جذب می باشد. در جدول زیر درصد آهن المنتال ملح های مختلف آهن ذکر شده است:

توصیه هایی برای مصرف مکمل های آهن
- توصیه می شود آهن با معده خالی (1 ساعت قبل یا 2 ساعت بعد از غذا) مصرف شود اما در صورت بروز عوارض گوارشی می توان آن را با غذا نیز مصرف کرد.

- برای کاهش تحمل گوارشی می توان در ابتدا از دوزهای پایین تری استفاده کرد و به تدریج دوز را افزایش داد. همچنین استفاده از شربت به جای قرص، تقسیم کردن دوز روزانه و مصرف آهن بعد از غذا نیز راه کارهای مناسبی برای کاهش عوارض گوارشی می باشند.

- عوارض گوارشی مانند تهوع، درد شکمی و ... بیشتر با مقدار آهن المنتال محلول در تماس با دئودنوم و معده مرتبط است. پس این عوارض بیشتر به میلی گرم آهن المنتال فرآورده بستگی دارد تا نوع ملح آن. اما اخیرا فرم های جدیدی از آهن مانند پلی پپتیدهای آهن هِم، کربونیل، شلات آمینواسید آهن، کمپلکس آهن 

- پلی ساکارید و آهن لیپوزومال وارد بازار شده است که گفته می شود نسبت به نمک های فروس و فریک عوارض کمتر و اثربخشی بیشتری دارند. به طور کلی توصیه ما در انتخاب مکمل آهن این است که در صورتی که با مصرف آهن دچار عارضه گوارشی خاصی نمی شوید از قرص های فروس سولفات معمولی استفاده کنید که قیمت بسیار پایینی هم دارند. اما در صورت ایجاد عوارض گوارشی و عدم اثر راهکارهای بالا در کاهش عوارض گوارشی، از فرم های جدیدتر آهن استفاده کنید. لازم به ذکر است که تحمل گوارشی، اغلب از فردی به فرد دیگر متفاوت است. به این معنی که یک فرد ممکن است نسبت به یک محصول تحمل گوارشی خوبی داشته باشد در حالی که فرد دیگر با مصرف همان محصول دچار عارضه گوارشی شدیدی شود. اما به طور کلی می توان گفت که با فرم های جدید آهن، تحمل گوارشی بهتر است.

- برخی از فرآورده های موجود در بازار حاوی ویتامین c هستند. این محصولات ادعا می کنند که ویتامین C موجود در آنها جذب آهن را افزایش می دهد اما حقیقت این است که اکثر این فرآورده ها حاوی مقدار کافی ویتامین c نیستند تا جذب آهن را افزایش دهند

توصیه هایی برای استفاده از قطره آهن در شیرخواران
- برای جلوگیری از تیره شدن رنگ دندان ها، می توان پس از دادن قطره آهن، مقداری آب به کودک داد و دندان ها را با یک پارچه تمیز کرد. همچنین ریختن قطره انتهای دهان، رقیق کردن آن با آب یا آبمیوه و مسواک کردن دندان ها پس از استفاده از قطره آهن می تواند به جلوگیری از تیره شدن دندان ها کمک کند.

- هم اکنون قطره هایی در بازار وجود دارد که دندان ها را سیاه نمی کند و طعم خوبی دارد هرچند که این قطره ها نسبت به قطره های معمولی قیمت بالاتری دارند.

Refrences
1- https://ods.od.nih.gov/factsheets/Iron-HealthProfessional 2- Abrams SA, iron requirements and iron deficiency in adolescent, [Internet], [updated Jan 03, 2017], https://www.uptodate.com. 3- http://www.healthline.com/health/iron-deficiency-anemia#Symptoms4 4- Ibrahim D, Oral Iron Supplements: A Review Feb 14, 2003, University of Saskatchewa. 5- Comparison of oral iron supplements. Pharmacist’s Letter/Prescriber’s Letter 2008;24(8):240811. 6- Moety GAFA, Ali AM, Fouad R, Ramadan W, Belal DS, Haggag HM. Amino acid chelated iron versus an iron salt in the treatment of iron deficiency anemia with pregnancy: A randomized controlled study. European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology. 2017. 7- Stoltzfus RJ, Dreyfuss ML. Guidelines for the use of iron supplements to prevent and treat iron deficiency anemia: Ilsi Press Washington^ eDC DC; 1998. 8- Hallberg L, Brune M, Rossander L. The role of vitamin C in iron absorption. International journal for vitamin and nutrition research Supplement= Internationale Zeitschrift fur Vitamin-und Ernahrungsforschung Supplement. 1988;30:103-8. 9-DeBruyne LK, Pinna K, Whitney EN. Nutrition and diet therapy: Nelson Education; 2015. 10-Cook JD, Reddy MB. Effect of ascorbic acid intake on nonheme-iron absorption from a complete diet. The American journal of clinical nutrition. 2001;73(1):93-8. 11- http://library.med.utah.edu/WebPath/TUTORIAL/IRON/IRON.html 12- Fei C, Iron Deficiency Anemia: A Guide to Oral Iron Supplements , [Internet], March 26, 2015, http://www.clinicalcorrelations.org. 13- Stoltzfus R J, Dreyfuss M L, Guidelines for the Use of Iron Supplements to Prevent and Treat 14- Iron Deficiency Anemia, International Life Sciences Institute 1126 Sixteenth Street, N. W.Washington, D. C. 20036-4810. 15- http://library.med.utah.edu/WebPath/TUTORIAL/IRON/IRON.html